Ubezwłasnowolnienie a zdolność do czynności prawnych
Ubezwłasnowolnienie jest instytucją prawną mającą za zadanie ograniczyć lub pozbawić osobę zdolności do czynności prawnych.
Przez zdolność do czynności prawnych rozumie się zdolność do dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych, czyli zdolność do działania z zamiarem wywołania określonych skutków prawnych.
Zdolność prawna jest w szczególności możliwością zaciągania we własnym imieniu zobowiązań. Stąd tez istotne jest, aby osoby, które z pewnych przyczyn nie są w stanie działać z właściwym rozeznaniem, miały możliwość zaciągania zobowiązań we własnym imieniu ograniczoną, a nawet wyłączoną.
Wyróżniamy dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia:
-
ubezwłasnowolnienie całkowite – którego skutkiem jest pozbawienie zdolności prawnej;
-
ubezwłasnowolnienie częściowe – którego skutkiem jest ograniczenie zdolności prawnej.
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Ubezwłasnowolnić całkowicie można jedynie osobę posiadającą co najmniej częściową zdolność do czynności prawnych, a więc osobę, która ukończyła lat 13. Jest to możliwe, jeżeli osoba ta wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.
Przykład:
Jan K. od wielu lat choruje na schizofrenię paranoidalną. Odmawia brania leków, gdyż uważa, że lekarze go trują. Jan K. jest zdania, że niedługo niechybnie wybuchnie wojna. Utrzymuje się jedynie z niewielkiej renty, której całość wydaje na – jak sam to określa – „materiały do budowy bunkra” na tyłach swojej posesji, nie pozostawiając sobie środków do życia.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Ubezwłasnowolnić częściowo można jedynie osobę posiadającą pełną zdolność do czynności prawnych, a więc co do zasady osobę, która ukończyła lat 18. Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można jednak zgłosić wcześniej, a mianowicie kiedy osoba, której ma on dotyczyć, ukończy 17 lat.
Dopuszczalnymi przyczynami ubezwłasnowolnienia częściowego są: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy oraz innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania, jeżeli stan osoby nie dopuszcza ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
Przykład:
Piotr N. jest od wielu lat alkoholikiem. Nie pracuje, zaś niewielkie środki, które otrzymuje z pomocy społecznej, przeznacza w całości na alkohol, nie pozostawiając sobie nic na bieżące potrzeby takie jak jedzenie, opłaty za mieszkanie czy ubrania. Co więcej, celem dalszego upojenia alkoholowego, Piotrowi N. zdarza się zaciągać tzw. kredyty-chwilówki, których następnie nie jest w stanie spłacić.
Postępowanie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia
Właściwy do rozpoznania sprawy o ubezwłasnowolnienie jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której ubezwłasnowolnienie ma dotyczyć, a w przypadku, w którym tego miejsca nie można ustalić, miejsca jej pobytu.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć małżonek tej osoby, krewni w linii prostej (a więc np. rodzice, dziadkowie, dzieci), rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy. W sytuacji jednak, w której osoba ta ma przedstawiciela ustawowego (a więc ma mniej niż 18 lat), wniosek taki może złożyć wyłącznie przedstawiciel ustawowy (a więc jedynie rodzic).
Do wniosku o ubezwłasnowolnienie należy załączyć wszelkie dokumenty, którymi dysponuje wnioskodawca, a które mogłyby wskazywać na stan osoby, której wniosek dotyczy. We wniosku powinno się wskazać także wszelkich świadków mogących potwierdzić stan zdrowia tej osoby.
Jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego, osoba wnosząca o ubezwłasnowolnienie powinna w miarę możliwości załączyć także świadectwo lekarskie wydane przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności tej osoby. Jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa, to konieczne jest zaświadczenie z poradni przeciwalkoholowej, a jeżeli z powodu narkomanii – to zaświadczenie z poradni leczenia uzależnień. W braku możliwości złożenia takich dokumentów, należy wskazać, dlaczego ich złożenie nie jest możliwe.
Postępowanie o ubezwłasnowolnienie toczy się z udziałem prokuratora. Udział prokuratora jest obowiązkowy w każdym przypadku. Ma on gwarantować należytą ochronę praw osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona, w postępowaniu.
Osobę, której wniosek dotyczy, przesłuchuje się w obecności biegłego psychologa, a w razie konieczności także w obecności biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. W zależności od stanu zdrowia osoby, takie wysłuchanie może odbyć się także w jej miejscu, w którym ta osoba przebywa (a więc np. w szpitalu).
Wobec osoby mającej być ubezwłasnowolnioną opinię wydają biegli: psychiatra lub neurolog oraz psycholog. Niekiedy celem wydania tej opinii może okazać się konieczne umieszczenie osoby mającą być ubezwłasnowolnioną w zakładzie leczniczym na czas do 6 tygodni, z możliwością przedłużenia przez sąd do 3 miesięcy.
Należy mieć na uwadze, że w razie zmiany stanu zdrowia osoby ubezwłasnowolnionej, ubezwłasnowolnienie może zostać uchylone (cofnięte) bądź zmienione, z całkowitego na częściowe i z częściowego na całkowite.
Doradca tymczasowy, opiekun, kurator
Istnieje możliwość ustanowienia w toku postępowania doradcy tymczasowego dla osoby pełnoletniej. Osoba, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego, ma ograniczoną zdolność prawną. Doradca tymczasowy jest ustanawiany jedynie na czas postępowania, choć w przypadku orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu osoba będąca doradcą tymczasowym może stać się opiekunem lub kuratorem. Doradca tymczasowy posiada kompetencje kuratora, opisane poniżej.
Opiekun oraz kurator są przedstawicielami ustawowymi osoby ubezwłasnowolnionej. Ich zasadniczymi obowiązkami jest dbanie o dobro, majątek i interesy osoby ubezwłasnowolnionej.
Opiekuna ustanawia się w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego. Jest on uprawniony, z pewnymi ograniczeniami wymagającymi zgody sądu, do reprezentowania osoby ubezwłasnowolnionej i zarządzania jej majątkiem. Wynika to z faktu, że osoba ubezwłasnowolniona częściowo nie może w ogóle rozporządzać swoim majątkiem, a zatem umowy zawierane przez nią są nieważne. Umowy w jej imieniu zawiera opiekun.
Z kolei dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratora. Jest on uprawniony do reprezentowania osoby ubezwłasnowolnionej i zarządzania jej majątkiem tylko wtedy, gdy sąd tak wyraźnie postanowi. W braku takiego postanowienia, zadaniem kuratora jest jedynie pomoc osobie ubezwłasnowolnionej poprzez wyrażanie zgody na podejmowane przez nią czynnością prawne, a więc np. zawierane przez nią umowy.
Przeważnie doradcą tymczasowym, opiekunem bądź kuratorem sąd ustanawia osoby najbliższe dla ubezwłasnowolnionego.
Podsumowanie
Instytucja ubezwłasnowolnienia ma na celu ochronę osoby, która z uwagi na pewne zakłócenia postrzegania przez nią rzeczywistości nie jest w stanie podejmować racjonalnych decyzji życiowych.
W przypadku, w którym zachodzą przesłanki do ubezwłasnowolnienia, zaś rodzina nie wie, jakie dokładnie dokumenty należy przygotować, bądź obawia się przebiegu postępowania z uwagi na dobro osoby mającej być ubezwłasnowolnioną, może okazać się nieodzowna porada u profesjonalnego pełnomocnika lub nawet zlecenie mu poprowadzenia sprawy.
