Przy rozwodzie małżonków bądź rozstaniu partnerów, rodzice mają na uwadze dobro wspólnych dzieci i niejednokrotnie deklarują współdziałanie w ustaleniu kontaktów z dziećmi, sprawowania opieki i podejmowania decyzji co do ich przyszłości. Takie ustalenia mogą być poczynione, jeśli małżonkowie bądź partnerzy rozstają się w zgodzie. Wtedy w wyroku orzekającym rozwód sąd jedynie zatwierdza zawarte porozumienie bądź partnerzy rezygnują z sądowego lub pisemnego zawierania postanowień co do przyszłości dzieci. W braku porozumienia, rozstrzygnięcie co do opieki nad dziećmi musi wydać sąd.
Jak uzyskać prawo do opieki nad dziećmi?
Opieka nad dziećmi po rozwodzie małżonków
O sposobie uregulowania władzy rodzicielskiej sąd musi orzec w wyroku rozwodowym. Najczęściej orzeknie także o uregulowaniu kontaktów. Jeżeli jednak strony zgodnie wniosą, by kontakty nie były regulowane (ponieważ np. samodzielnie ustalą sposób ich realizowania), sąd tego nie uczyni. W związku z powyższym, już w pozwie lub odpowiedzi na pozew o rozwód powinno się zawnioskować o powierzenie władzy rodzicielskiej i uregulowanie kontaktów.
Władza rodzicielska, zgodnie z definicją zawartą w art. 95 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, to w szczególności „obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw”. Uregulowanie władzy rodzicielskiej może polegać na pozostawieniu obojgu rodzicom pełnej władzy lub powierzeniu jej wykonywania jednemu rodzicowi, z ograniczeniem władzy drugiego do określonych obowiązków i uprawnień.
Drugie rozwiązanie jest stosowane wtedy, kiedy rodzice nie mogą się porozumieć i sąd uzna, że niecelowym jest, by każdą decyzję dotyczącą dziecka musieli podejmować wspólnie. W praktyce bowiem mogłoby się zdarzyć, że rodzic z pełnią władzy rodzicielskiej, jednak niesprawujący opieki na co dzień, domagałby się informowania o wszystkich czynnościach dotyczących dziecka i udziału w podejmowaniu decyzji chociażby co do tego, jak dziecko w danym dniu ma być ubrane czy jakie posiłki spożywać.
W związku z tym przy braku porozumienia miedzy rodzicami, sądy często ograniczają władzę rodzicielską jednego z rodziców i pozostawiają mu prawo do współdecydowania o najważniejszych (istotnych) sprawach życiowych dziecka. Przez „najważniejsze sprawy życiowe dziecka” zazwyczaj przyjmuje się miejsce zamieszkania, leczenie poważnych chorób i poddawanie się operacjom, edukację (wybór szkoły, zawodu), wyjazd za granicę.
Zawarcie porozumienia i jego zatwierdzenie przez sąd jest rozwiązaniem bezpieczniejszym, w szczególności z punktu widzenia rodzica, u którego dziecko nie będzie miało stałego miejsca pobytu. Dzięki temu rodzic będzie mógł egzekwować realizowanie kontaktów. Jeśli porozumienie nie zostanie zawarte, to w przypadku pogorszenia relacji między byłymi małżonkami, konieczne będzie złożenie wniosku o uregulowanie kontaktów, wiążące się z kolejnym postępowaniem sądowym.
Opieka nad dziećmi po rozstaniu partnerów
Jeżeli decyzję o rozstaniu podejmą partnerzy nie będący małżeństwem, uregulowanie władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem ma szczególnie istotne znaczenie. Władza rodzicielska przysługuje bowiem obojgu rodziców i póki nie zostanie sądownie ograniczona, rodzice mają prawo (i obowiązek) wychowywania dziecka, ustalania miejsca pobytu, nieograniczonego kontaktu.
W związku z tym, jeśli rodzice są mocno skonfliktowani i nie mogą porozumieć się co do opieki, zachowanie jednego z rodziców, polegające na uniemożliwianiu kontaktu dziecka z drugim rodzicem, nie będzie kwalifikowane jako tzw. porwanie rodzicielskie. Ponieważ nie będzie można zarzucić rodzicowi uprowadzenia dziecka, to bez nakazu sądu Policja raczej nie podejmie działań mających na celu ustalenie miejsca pobytu małoletniego.
Aby uzyskać prawo do opieki nad dzieckiem, należy wystąpić do właściwego sądu rejonowego z wnioskiem o powierzenie władzy rodzicielskiej i uregulowanie kontaktów. Sąd przeprowadzi rozprawę, podczas której wysłucha oboje rodziców.
Sąd może także zarządzić przeprowadzenie wywiadu środowiskowego, podczas którego kurator zbierze informacje o miejscu zamieszkania dziecka, przebiegu nauki, spędzania wolnego czasu, a także warunków bytowych rodziców. Celem wywiadu jest zgromadzenie jak największej liczby informacji, które pozwolą ocenić sądowi, który z rodziców daje większą gwarancję prawidłowego sprawowania opieki nad dzieckiem. W tym celu sąd może także postanowić o przeprowadzeniu dowodu z opinii biegłego. Najczęściej powoływany jest biegły psycholog, który ocenia stan relacji łączących dzieci z każdym z rodziców, kompetencje wychowawcze rodziców i ustala, czy dobro dziecka pozwala na przyznanie opieki wnioskującemu rodzicowi.
Orzekając o powierzeniu władzy rodzicielskiej, sąd w pierwszej kolejności musi kierować się dobrem dziecka. Wymaga to wzięcia pod uwagę wszystkich czynników, a więc psychicznych – tego, z którym z rodziców dziecko ma lepszy kontakt, który rodzic potrafi lepiej zadbać o potrzeby dziecka, ale także materialnych – bezpiecznego otoczenia, warunków miejsca zamieszkania.
Zmiana orzeczenia o władzy rodzicielskiej
Orzeczenie o władzy rodzicielskiej i kontaktach może być zmienione, zarówno to wynikające z wyroku rozwodowego, jak i z samodzielnego postanowienia sądu rodzinnego. Przesłanką jest dobro dziecka, które jednak nie musi być drastycznie naruszane czy istotnie zagrożone. Zmianę w zakresie kontaktów można przeprowadzić nie tylko wtedy, gdy jeden z rodziców sprawuje opiekę nieprawidłowo (w takim przypadku zmiana jest wręcz konieczna i powinna dotyczyć nie tylko kontaktów, ale w ogóle zakresu władzy rodzicielskiej), ale także gdy z powodu np. dorastania dziecka korzystne będzie inne uregulowanie kontaktów. W szczególności jeśli orzeczenie zostało wydane, kiedy dziecko było kilkuletnie i uznano, że większość czasu powinno spędzać z matką (i np. wykluczono nocowanie u ojca), to po osiągnięciu odpowiedniego wieku, można wnioskować o rozszerzenie kontaktów. Może ono dotyczyć np. zwiększenia liczby godzin czy dni, które dziecko spędza z drugim rodzicem, wydłużenia okresu wspólnego spędzania wakacji. Jeżeli w pierwotnym wyroku sąd uznał, że kontakty muszą odbywać się w obecności kuratora bądź tylko w miejscu zamieszkania dziecka, to w przypadku prawidłowego realizowania kontaktów, pozytywnej oceny kuratora, można ubiegać się o zniesienie ograniczeń.
Czynnikiem, który biorą pod uwagę sądy przy rozstrzyganiu o zmianie władzy rodzicielskiej, jest stabilizacja i poczucie bezpieczeństwa dziecka. Przyjmuje się, że środowisko, w którym dziecko się wychowuje, nie powinno być gwałtownie i radykalnie zmieniane. Inną okolicznością, którą sąd powinien się kierować, jest dyrektywa zawarta w art. 58 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazująca, że „Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie”. Zawsze jednak przesłanki te rozpatrywane są w kontekście nadrzędnej zasady, jaką jest dobro dziecka.
Kancelaria NMB zajmuje się prowadzeniem spraw rozwodowych oraz spraw o uregulowanie opieki nad dzieckiem i alimenty, jak i innych spraw z zakresu prawa rodzinnego.
